Document Type : Research Paper
Authors
1 M.A. in Clinical Psychology, Islamic Azad University, Esfahan Branch
2 Assistant Professor, Islamic Azad University
3 Assistant Professor, Aerospace Research Center, Tehran
Abstract
Aviophobia is a common debilitating fear of flying with millions
of people being impacted by it around the world. The present study
aimed to examine effectiveness of virtual reality exposure therapy in
alleviating fear of flying in patients with aviophobia. The study
followed an empirical method with pretest, posttest and a control
group. The statistical society consisted of 40 individuals with
aviophobia who had been referred to Tehran Aerospace Research
Institute by counseling centers and by Tehran Mehrabad Airport.
Twenty patients were selected using random sampling and divided
into an experimental (9 females and 1 male) and a control (10
females) group. The experimental group received ten individual 20-minute sessions of virtual reality exposure therapy over five weeks.
The Aviophobia questionnaire was administered both before and after
the intervention in both the experimental and the control groups. The
data were analyzed using Covariance analysis and two-way ANOVA.
Results indicated that the virtual reality therapeutic method had a
significant effect in alleviating fear of flying. Results of the follow-up
examination showed that the effect still lasted in two months. The
study suggests that a virtual reality exposure therapy can have
significant, reliable and sustaining effects on alleviating fear of flying
هراس از پرواز در DSM-IV-TR [1] به عنوان یک هراس خاص و ازنوع موقعیتی شناخته شده‌است و به صورت ترس زیاد، شدید و دائمی تعریف می‌شود. این افراد می‌دانند که ترسشان بیهوده وبیش‌از حد است با این حال نمی‌توانند پرواز کنند و پرواز را با اضطراب، تحمل می‌کنند (انجمن روانشناسی آمریکا[2]،2000؛ هوارد[3]، مورفی[4] و کلارک[5]، 1983).
حدود 10 تا 20 درصد افراد در آمریکا، دارای اختلال هراس از پرواز هستند و حدود 20 درصد از مسافران هراس از پرواز در آمریکا از الکل و دیگر داروهای ممکن برای غلبه بر ترس خود استفاده می‌کنند (ریچارد[6] و کلین[7]، 2000). این هراس که نتیجه‌ی آن اجتناب از پرواز است، عوارضی چون از دست دادن شغل، شکست‌های مالی و شرمندگی اجتماعی را به دنبال دارد (رابرتس[8]، 1989).
روش‌های درمانی مختلف جهت کمک به این افراد ارائه شده است. تا قبل از دهه 1960 روش‌های به کاررفته عمدتاً به ضمیر ناهشیار تأکید می‌کرد و به درمان روانشناختی کاوشی درازمدت[9] معروف بود (چوی[10]، فی‌یر[11] و لیپتز[12]، 2007). رایج‌ترین روش درمانی، رویاروسازی[13] است (کریجن[14] و سایرین، 2007).
روش دیگر، مداخله کردن واقعی درمانجو با موقعیت ترسناک است و لازمه آن دسترسی درمانگر به محرک فوبیک است. باوجودی که مواردی از این گونه درمان گزارش شده است (چوی و سایرین، 2007)؛ معمولاً امکان مواجهه در مورد پرواز میسر نیست چرا که پرواز به وفور یافت نمی‌شود. بنابراین، امروزه استفاده از فناوری‌های جدید چون واقعیت مجازی توصیه می‌شود (هادجز[15]، رتبام[16]، واتسون[17]، کسلر[18] و اپدیک[19]، 1996).
اصطلاح واقعیت‌مجازی را جارون لانیر[20] سه دهه قبل معرفی کرد (ساترلند[21]، 1968). در واقعیت مجازی با کمک کامپیوتر دنیای سه‌بعدی خلق نموده که در آن فرد درون محیط شبیه‌سازی شده غوطه‌ور شده و به طور دیداری، شنیداری، لامسه‌ای و یا با کمک سایر حواس خود با بیماری یا مشکل خود روبه‌رو می‌شود (بوردیا[22]، 1993؛ امیل‌کامپ[23] و سایرین، 2002).
به‌موجب نقش تصورات و حافظه در روان‌درمانی، استفاده از واقعیت‌مجازی به روان‌شناسان بالینی پیشنهاد شد (زیماند[24]، رتبام، تاننبام[25]، فرر[26] و هادجز، 2003). اثربخشی واقعیت‌مجازی در مطالعات مختلفی ازجمله اختلالات اضطرابی و انواع هراسهای خاص گزارش شده است (هادجز و سایرین؛ 1985). رتبام و همکاران (1995)، اثربخشی واقعیت‌مجازی را در درمان هراس از ارتفاع، بوتلا[27] و همکاران (1998) برای درمان هراس از مکانهای بسته و والد[28] و تیلور[29] (2000) در کاهش هراس از رانندگی نشان دادند.
ترس از پرواز مشکل اساسی است که بر میلیون‌ها فرد در جهان اثر می‌گذارد. درمان واقعی و بهره‌برداری از هواپیما، گران و نظم دادن به آن از نظر منطقی سخت است و مشکلات چشمگیری در حفظ اسرار بیمار و اضطراب شدید او نشان می‌دهد (انجمن روانشناسی آمریکا، 2000؛ گارسیا[30]، هافمن[31]، کارتین[32]، فرنس[33] و بوتلا، 2002).
رتبام و همکاران (رتبام، هادجز، واتسون، کسلر و اپدیک، 1996) فایده واقعیت‌مجازی را در خصوص زنی 42 ساله آزمودند. پس از درمان او توانست با کمترین اضطراب سوار هواپیما شود. بریندا وهمکاران (بریندا[34]، ویدرهولد[35]، ریچارد، مارک[36] و ویدرهولد، 1998) با اندازه‌گیری ضربان قلب، دمای بدن، تنفس و فعالیت امواج مغز گزارش کردند این روش در کاهش برانگیختگی فیزیولوژیکی و روانشناختی در شخص مبتلا به ترس از پرواز موثر است.
شیوه واقعیت‌مجازی روش درمانی جدیدی است وتا کنون در ایران پژوهشی با این عنوان انجام نشده بود. در این پژوهش افرادی که ترس از پرواز داشتند با استفاده از نرم افزار هراس از پرواز که در پژوهشکده سامانه‌های فضانوردی ساخته شده بود تحت آزمایش و درمان قرار گرفتند. در پژوهش حاضر، تاثیر شیوه واقعیت‌مجازی بر کاهش هراس از پرواز به عنوان یک روش درمانی جدید برای افرادی که از این مشکل رنج می‌برند مورد آزمون قرار گرفت.
روش
این مطالعه مداخله‌ای و از نوع نیمه آزمایشی و طرح پژوهش از نوع پیش آزمون، پس آزمون با گروه کنترل و متغیر مستقل شیوه درمانی واقعیت مجازی و متغیر وابسته، هراس از پرواز بود. جامعه آماری،40 فرد مبتلا به هراس از پرواز بودند که ازطریق آگهی در فرودگاه‌ها و مراکز مشاوره و با شکایت ترس از پرواز در سال 1391 به پژوهشکده سامانه‌های فضانوردی در شهر تهران مراجعه کردند. با توجه به معیارهای ورود مطالعه از جمله سن بین 25 تا 65 سال، عدم سابقه بیماری‌های روانی و جسمانی مشخص، عدم وابستگی به الکل یا مواد مخدر و با استفاده از ارزیابی یک روان پزشک و ملاک های دی اس ام-5- تی آر، 20 نفر ملاکهای لازم برای هراس از پرواز را داشتند که به شیوه تصادفی در دو گروه آزمایش (9 زن و 1 مرد) و شاهد (10 زن) قرارگرفتند. میانگین سن افراد 23 تا 41 سال بود و ازنظر سطح تحصیلات 60٪ فوق‌لیسانس و 20٪ آنها دکتری داشتند. ابتدا کلیه افراد بااستفاده از پرسشنامه هراس از پرواز پیش آزمون شدند. گروه آزمایش طی 10جلسه 20 دقیقه‌ای به طور انفرادی در طول 5 هفته تحت درمان واقعیت مجازی قرار گرفت. در پایان هر دو گروه مجددا با پرسشنامه پس آزمون شدند. مطالعه پیگیری پس از گذشت 2 ماه صورت گرفت. ابزارهای پژوهش شامل پرسشنامه ایوفوبیا، نرم افزار هراس از پرواز، کلاه یا نمایشگر سه بعدی واقعیت‌مجازی[37]، ردیاب حرکت سر، دستکش‌های هوشمند، صندلی وپنجره هواپیما و سنسور ضربان قلب بود. پرسشنامه هراس از پرواز در سال 1999 توسط اکساویر برناس[38] (پیوست 1) از کشور اسپانیا ساخته شد و توسط متخصصین پژوهشکده سامانه‌های فضانوردی تهران در سال 1389 هنجاریابی و استانداردسازی شد. آلفای کرونباخ متغییرهای این پرسشنامه شامل اضطراب مداوم 777/0، اضطراب در موقعیت خاص 781/0، اضطراب شکل ترکیبی 704/0، اضطراب مقطعی662/0 و کل پرسشنامه 853/0 بود. این پرسشنامه حاوی 30 سوال بود. هر سوال بر اساس وزن 1 تا 9 نمره‌گذاری می‌شد. حداکثر نمره‌ای که فرد در این پرسشنامه می‌گرفت270 بود. هر چه نمره فرد بالاتر بود هراس او از پرواز نیز بیشتر بود. در این تحقیق پایایی پرسشنامه مذکور روی 30 نفراز مراجعه کنندگان اجرا گردید و آلفای کرونباخ برای این پرسشنامه برابر 749/0 شد.
محتوای 10 جلسه درمان مجازی به ترتیب عبارت از ارائه اطلاعاتی راجع به درمان واقعیت‌مجازی ومراحل آن وآشنایی با سیمولاتور پرواز، قرار گرفتن در محیط مجازی پرواز و تجربه روشن شدن موتور هواپیما و حرکت روی باندفرودگاه، تجربه برخاست هواپیما و حرکت در آسمان، تجربه برخاست و حرکت در آسمان و فرود هواپیما در فرودگاه، تجربه فرود و حرکت سریع هواپیما موقع نشستن داخل فرودگاه، تجربه یک پرواز کامل و یک گردش بر فراز شهر، پرواز در شرایط آب‌وهوای ابری، تجربه پروازازطریق قرار گرفتن روی صندلی‌ها در قسمتهای مختلف هواپیما، تجربه یک پرواز سفارشی مطابق خواست ومیل فرد، کار بر روی مراحل پروازی که فرد نسبت به آن مرحله یا مراحل هراس بالایی داشت؛ بود. نرم افزار اختلال هراس از پرواز (ویرتولز4[39] ) برای اولین بار در کشور ایران و توسط مهندسین پژوهشکده سامانه‌های فضانوردی تهران طراحی شد و طرحی از یک هواپیمای مجازی بود که تمام مراحل پرواز واقعی را شبیه سازی می‌کرد. نمایشگر سه‌بعدی شبیه به ترکیب عینکی بزرگ با کلاه بود. دو مانیتور بسیار کوچک در آن قرار گرفته که میدانی از دید وسیع را در‌بر‌داشت و ورود بینایی مناسبی فراهم می‌کرد به‌گونه‌ای که فرد به جز فضای چشم خود جای دیگری را نمی‌دید و می‌توانست به راحتی تصاویر را در آن مشاهده کند. بر روی نمایشگر در قسمت هر دو گوش دو بلندگو با پخش صدا بود و فرد را از نظر صوتی نیز وارد محیط مجازی می‌کرد. بر روی عینک، سنسور ردیاب حرکت سر قرار داشت که حرکات سر کاربر را از بالای کلاه به کامپیوتر سیگنال‌دهی می‌کرد و کاربر می‌توانست با تکان دادن سر خود زاویه دید خود را تغییر دهد. دستکش‌ها مانند دست در دنیای مجازی عمل می‌کردند، کاربر از آن برای برداشتن اشیای مجازی، جهت‌یابی و اشاره به جهت‌های مختلف استفاده می‌کرد چرا که کاربر نمی‌توانست از صفحه کلید کامپیوتر استفاده نماید. دستکش یک نوع احساس واقعی‌تر بودن در دنیای مجازی را به واسطه لمس کردن پنجره و صندلی‌های هواپیما و برداشتن اشیاء به فرد منتقل می‌ساخت. صندلی‌ها کاملا مشابه شرایط واقعی بودند و یک پنجره هواپیما نیز به آنها وصل گردیده بود و فرد از طریق نشستن روی آن وارد محیط درمانی می‌شد. در این آزمایش صندلی‌ها به صورت ثابت بودند وحالت لرزاننده نداشتند. در این آزمایش علائم فیزیولوژیکی و تفاوت لحظه‌ای که فرد وارد سیمولاتور می‌شد و پرواز مجازی را انجام می‌داد و تاثیر این آموزش نسبت به جلسات پایانی این دوره در ضربان قلب توسط سنسور ضربان قلب که به فرد متصل می‌شد؛ سنجیده شد. کلیه مراحل آزمایش در پژوهشکده سامانه‌های فضانوردی انجام شد.
یافته‌ها
نتایج نشان داد که روش درمانی واقعیت مجازی موجب کاهش هراس از پروازدر افراد مبتلا می‌شود. درجدول1 شاخص‌های توصیفی مربوط به میزان هراس از پرواز در پیش آزمون، پس آزمون و دوره پیگیری و در دو گروه آزمایش و شاهد آورده شده است. همان‌طور که از میانگین‌ها مشخص است در گروه شاهد نمرات هراس پس آزمون نسبت به پیش آزمون تغییر چندانی ندارند ولی در گروه آزمایش این نمرات در پس آزمون کاهش آشکاری نسبت به پیش آزمون داشته‌اند. همچنین نمرات هراس دوره پیگیری نسبت به پس آزمون، در گروه شاهد تغییر نکرده‌اند ولی در گروه آزمایش نمرات در دوره پیگیری نسبت به پس آزمون کاهش داشته‌اند.
میانگین تعداد ضربان قلب افراد قبل از شروع آزمایش 58/77 با انحراف استاندارد 59/8 بود. همچنین میانگین تعداد ضربان قلب افراد حین آزمایش 83 با انحراف استاندارد 8/8 بود. هردوی اندازه‌گیری‌های ضربان قلب در طی این ده جلسه روند کاهشی داشت.
جدول 1. شاخص‌های توصیفی مربوط به هراس در پیش آزمون و پس آزمون در دو گروه شاهد و آزمایش
|
هراس پیگیری |
هراس پس آزمون |
هراس پیش آزمون |
شاخص‌های توصیفی |
گروه‌های آزمایش |
|
168 |
50/168 |
70/167 |
میانگین |
شاهد |
|
487/46 |
142/45 |
440/46 |
انحراف استاندارد |
|
|
82 |
88 |
89 |
کمترین مقدار |
|
|
225 |
220 |
223 |
بیشترین مقدار |
|
|
103 |
10/113 |
50/174 |
میانگین |
آزمایش |
|
596/49 |
714/52 |
783/54 |
انحراف استاندارد |
|
|
39 |
51 |
91 |
کمترین مقدار |
|
|
176 |
199 |
252 |
بیشترین مقدار |
|
|
5/135 |
80/140 |
10/171 |
میانگین |
کل |
|
451/57 |
581/55 |
552/49 |
انحراف استاندارد |
|
|
39 |
51 |
89 |
کمترین مقدار |
|
|
225 |
220 |
252 |
بیشترین مقدار |
|
برای انجام تحلیل کواریانس، ابتدا وضعیت نرمال بودن داده‌های هراس از پرواز در پیش آزمون، پس آزمون و دوره پیگیری بررسی شد. جدول 2 نتایج آزمون کولموگروف- اسمیرنوف[40] را نشان می‌دهد. از آنجا که سطح معناداری این آزمون برای هر سه دوره بزرگتر از 05/0 است، بنابراین متغیر هراس از پرواز در پیش آزمون، پس آزمون و دوره پیگیری از توزیع نرمال تبعیت می‌کند (05/0p<). بنابراین می‌توان از آزمون‌های پارامتریک برای بررسی سوالات پژوهش استفاده نمود.
جدول 2. آزمون کولموگروف-اسمیرنوف جهت بررسی فرض نرمال بودن داده‌های هراس از پرواز
هراس پیگیری |
هراس پس آزمون |
هراس پیش آزمون |
|
958/0 |
868/0 |
546/0 |
آماره کولموگروف-اسمیرنوف |
318/0 |
439/0 |
923/0 |
سطح معناداری |
همچنین با استفاده از آزمون لوین[41] فرض برابری واریانس نمرات هراس از پرواز در دو گروه شاهد و آزمایش (جدول 3) بررسی شد.
جدول3. آزمون لوین جهت بررسی فرض برابری واریانس داده‌های هراس از پرواز
|
F |
درجه آزادی1 |
درجه آزادی2 |
سطح معناداری |
|
526/6 |
1 |
18 |
020/0 |
براساس نتایج جدول 3 فرض برابری واریانس نمرات هراس از پرواز در دو گروه شاهد و آزمایش رد می‌شود. بنابراین واریانسها برابر نیستند (05/0P< و 526/6=F). البته به تجربه ثابت شده است که عدم رعایت مفروضه‌های طبیعی بودن توزیع متغیر وهمسانی واریانسها، بر اعتبار آزمون F تاثیر زیادی ندارد. صحت این مطالب در صورتی که اندازه نمونه ها مساوی باشد، بیشتر است.
به‌منظور ارزیابی تاثیر درمان واقعیت‌مجازی بر هراس از پرواز، داده‌های بدست آمده با استفاده از تحلیل کواریانس (جدول 4) تحلیل شدند. نتایج نشان می‌دهد که بعد از تعدیل اثر پیش آزمون بر پس آزمون، درمان به شیوه واقعیت‌مجازی تاثیر معناداری بر هراس از پرواز داشته است (05/0P< و 429/33=F).
جدول 4. نتایج تحلیل کواریانس تاثیر درمان واقعیت مجازی بر هراس از پرواز
|
ضریب اتا |
سطح معناداری |
F |
میانگین مربعات |
درجه آزادی |
مجموع مربعات |
منبع تغییرات |
|
781/0 |
001/0 |
744/60 |
331/33870 |
1 |
331/33870 |
پیش آزمون |
|
663/0 |
001/0 |
429/33 |
561/18639 |
1 |
561/18639 |
گروه |
|
|
|
|
592/557 |
17 |
069/9479 |
خطا |
|
|
|
|
|
19 |
200/58695 |
کل |
همچنین به منظور بررسی پایایی درمان، یافته‌های مربوط به پیگیری دو ماهه با استفاده از تحلیل واریانس دو‌راهه (جدول 5) تحلیل شد. نتایج حاکی از این است که، تفاوت میانگین هراس در پیش آزمون، پس آزمون و پیگیری، معنادار است (05/0P<). همچنین اثر متقابل بین عوامل درون گروهی و بین گروهی نیز معنادار است (05/0P<).
جدول 5. نتایج تحلیل واریانس دو راهه مقایسه میانگین هراس از پرواز در پیش آزمون، پس آزمون ودوره پیگیری گروه آزمایش وگواه
|
سطح معناداری |
F |
میانگین مربعات |
درجه آزادی |
مجموع مربعات |
آزمون آماری |
منبع تغییرات |
|
001/0 |
267/7378 |
297/33 |
2 |
933/14756 |
با فرض کرویت* |
هراس از پرواز |
|
001/0 |
867/7596 |
283/34 |
2 |
733/15193 |
با فرض کرویت |
هراس* گروه |
|
001/0 |
593/221 |
|
36 |
333/7977 |
با فرض کرویت |
خطا (هراس) |
*Sphericity Assumed
بحث و نتیجه گیری
امروزه، ایجاد و استفاده از محیط‌های واقعیت‌مجازی در علوم مختلف دارای کاربردی موثر و سودمند می‌باشد. در علوم روانشناختی به دلیل خلق محیط‌های متنوع درمانی در این روش، بسیار مورد علاقه مراجع نیز خواهد بود و مراجعین بسیار راغب‌تر خواهند بود تا شرایطی امن را جهت مواجهه با ترسهایشان انتخاب نمایند به‌گونه‌ای‌که انگیزه افراد جهت درمان هراسهایشان بیشتر خواهد شد (تارت[42]، 1991؛ اسپیرا[43] و گوتی[44]، 2004). شیوه واقعیت‌مجازی روش درمانی جدیدی است و تا کنون در ایران پژوهشی با این عنوان انجام نشده است و از آنجایی که امروزه تعامل بین انسان و کامپیوتر هر روز روبه گسترش است قطعاً به عنوان یک شیوه درمانی بسیار مفید مورد استقبال قرار می‌گیرد و حتی باعث می‌شود علم روانشناسی بتواند راه‌حل‌های مفیدی برای موقعیت‌های بی‌شماری فراهم آورد. هدف کلی این پژوهش بررسی و مطالعه تاثیر شیوه درمانی واقعیت‌مجازی در کاهش هراس از پرواز در افراد مبتلا به هراس از پرواز بود. نتایج حاکی از این بود که شیوه درمانی واقعیت‌مجازی در درمان هراس از پرواز موثر است. نتایج تحلیل کواریانس نشان داد که بین میانگین نمرات پس آزمون گروه‌های آزمایش و شاهد تفاوت معناداری وجود دارد. همچنین تحلیل واریانس دو راهه برای پیگیری 2 ماهه نشان داد که میانگین تفاوت نمرات هراس پیش آزمون، پس آزمون و پیگیری گروه آزمایش از میانگین همین نمرات در گروه کنترل کمتر است. بنابراین شیوه درمانی واقعیت‌مجازی موجب کاهش هراس از پرواز در افراد مبتلا به هراس از پرواز می‌شود. نتایج حاصل از پژوهش حاضر با یافته های تحقیقات رتبام وهمکاران (رتبام و سایرین، 1996؛ رتبام، هادجز، اندرسون[45]، پرایس[46] و اسمیت[47]، 2002؛ رتبام، 2000)، کاپلان[48] (2000)، ریچارد و کلین (2000)، هلن و همکاران (هلن[49]، والاچ[50] و مارگالیت بار[51]، 2007) همسو است.
آنان دراین تحقیقات نشان داده‌‌‌اندکه ترس از پرواز ازطریق واقعیت‌مجازی کاهش یافته و افراد تحت درمان توانسته‌اند با حداقل اضطراب پرواز کنند. رتبام به بررسی اثربخشی درمان واقعیت‌مجازی و مقایسه آن با مواجهه در محیط طبیعی پرداخت و نشان داد که مواجهه در محیط طبیعی و درمان مواجهه‌ای واقعیت‌مجازی به یک اندازه موثر است. او نتایج بررسی خود را 6 تا 12 ماه پیگیری کرد و نشان داد که بیش از 93% شرکت‌کنندگان در هر دو گروه، هراسشان کاهش یافته است (رتبام و سایرین، 1996؛ رتبام، 2000). کاپلان نیز در مطالعه‌ای در سال 2000، 40 نفر دارای هراس از پرواز را تحت درمان واقعیت‌مجازی قرار داد و مشاهده کرد که ترس از پرواز در 31 نفر از آنها کاهش یافت. نتایج ما با مطالعات ریچارد وکلین در سال 2000 در خصوص هراس از پرواز یک آموزگار زن 47 ساله نیز مشابه است. شیوه درمان با واقعیت‌مجازی در خصوص این فرد در کاهش ترس و اضطراب او به مقدار قابل ملاحظه‌ای موثر و مفید بود. هلن و همکاران در سال 2007 نیز در مطالعه‌ای بر روی 4 نفر گزارش کردند که ترس از پروازشان از طریق واقعیت‌مجازی کاهش یافته است.
واقعیت‌مجازی در مقایسه با درمان‌های سنتی، مزیت‌های جالب و کاربردهای قابل‌قبول فراوانی دارد (وان[52]، روشتن[53]، اسمیت[54] و جونز[55]، 1997). رویارویی با محیط واقعی، درمانی گران قیمت است و مستلزم هزینه‌ی قابل توجه برای درمانگر جهت خرید بلیط و انجام پرواز واقعی و صرف زمان زیاد است. همچنین دارای مشکلات دیگری چون آسان نبودن برنامه‌ریزی و تخصیص زمان برای آن، مسائل امنیتی و محرمانه بودن جلسات درمان می‌باشد. درمان با واقعیت مجازی این مشکلات را حل نموده‌است (گارسیا و همکاران، 2002).
محیط جذاب، عدم ترس از شکست، عدم ناامیدی از ناتوانی (رید[56]، 2002)، تصور حرکت و مشاهده حرکت (آدامویچ[57]، فلوئت[58]، تونیک[59] و مریانس[60]، 2009) ازجمله ویژگی‌های مثبت محیط واقعیت‌مجازی است که می‌تواند موجب افزایش انگیزه، تشویق فرد، افزایش اعتماد به نفس و کنترل فرد نسبت شرایط گردد (ریزو[61]، بوک‌والتر[62]، نومن[63]، کسلمن[64] و تای‌بوکس[65]، 1998؛ رید، 2002). درواقع افراد مبتلا به هراس از پرواز تمایل دارند با موقعیت هایی که برای آنها تهدید کننده است روبه رو شده وآن را بشناسند اما برای آنان مواجه با دنیای مجازی راحت‌تر از دنیای واقعی است و چون این دنیای مجازی باعث می‌شود بیمار خودش را با کفایت، مسلط و کارآمد حس کند؛ حس بالایی از استقامت و تلاش را به خود القا نموده و منجر به احساس بیشتری از توانایی و قدرت از تعامل با محیط می‌شود، به همین دلیل است که حتی با 4 جلسه درمان هم، خیلی سریع اضطراب فرد کاهش می‌یابد (بم[66]، 1972؛ بندورا[67]، 1972). از سوی دیگر چون دنیای مجازی به زنده کردن دوباره گذشته فرد یاری می رساند فرد می‌تواند دوباره آنچه را که او از آن هراس دارد مرور کند و خود و هیجاناتش را بهتر بشناسد (تارت، 1991). درواقع او در حال آزمون واقعیت است تا در این شیوه درمانی بار دیگر مهارتها، برانگیختگیهای هیجانی، خود شناسی و مرور جهان واقعی را از طریق تمرین وتکرار زنده کرده و با جوانب مبهم تجارب خود در خصوص هیجاناتش آگاه شود (هورن[68]، کوجین[69] و ون‌درور[70]، 2003). در واقعیت‌مجازی به افراد آموزش داده می‌شود تا موقعیتهایی را که در آنها بیشتر احساس اضطراب می‌کند شناسایی کرده و با تکرارکردن این موقعیت نسبت به آن حساسیت‌زدایی شود. به‌عبارتی فرد با هراس خود از روبرو مواجهه می‌شود و نیازی ندارد که تصویرسازی ذهنی از صحنه ترس داشته باشد و چون همزمان چند حس با هم وارد کار می‌شوند دیگر فرد مشکلات تصویرسازی ذهنی را ندارد وآنچه را که بیشتر علت نگرانی او می‌باشد به راحتی می‌شناسد و با آن روبرو می‌شود. از محدودیتهای این پژوهش، نمونه کوچک آماری بود درنتیجه نتایج را نمی‌توان به کل جامعه تعمیم داد. این محدودیت عمدتا ناشی از دریافت‌نکردن ملاکهای لازم در خصوص هراس از پرواز و کم بودن نمونه در این زمینه بود. بهتر است پژوهشگران در تحقیقات آتی با انتخاب نمونه معرف، امکان تعمیم یافته‌ها به کل جامعه را فراهم سازند. عدم وجود صندلی‌های لرزان جهت ایجاد لرزشها و تکان‌های هواپیما از دیگر محدودیتهای این پژوهش بود. پیشنهاد می‌شود در تحقیقات آتی این شیوه درمانی با شیوه درمانی شاپیرو مبنی بر حرکات چشم و تکنیک‌های مواجهه‌ای واطلاع رسانی پرواز و هواپیما مقایسه شود. پیشنهاد دیگر بررسی این شیوه روی دو جنس و مقایسه دو جنس از نظر تأثیر کاهش هراس است. علیرغم تاریخچه علمی بسیار کوتاه این شیوه ما می‌توانیم به نتایج امیدوار کننده و کارآمدی این روش در آینده درخصوص درمان هراس و کاهش اضطراب دست یابیم. واقعیت‌مجازی یک روش درمانی مناسب برای انواع فوبی خاص می‌باشد درنتیجه می‌توان این شیوه را به‌عنوان یک تکنیک مناسب جهت درمان هراس از پرواز انتخاب کرد اما پیشینه آن محدود است و این پدیده نیاز به تحقیقات بیشتری در آینده را می‌طلبد.
تشکر و قدردانی
نویسندگان برخود لازم می‌دانند از همکاری پژوهشکده سامانه‌های فضانوردی صمیمانه تشکر و قدردانی کنند که با حمایت خود انجام این پژوهش را ممکن ساختند.
[1]. DSM-IV-TR= Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders-IV- Text Revision
[2]. American Psychiatric Association
[3]. Howard
[4]. Murphy
[5]. Clarke
[6]. Richard
[7]. Klein
[8]. Roberts
[9]. long-term explorative psychodynamic
[10]. Choy
[11]. Fyer
[12]. Lipsitz
[13]. exposure therapy
[14]. Krijn
[15]. Hodges
[16]. Rothbaum
[17]. Watson
[18]. Kessler
[19]. Opdyke
[20]. Jaron Lanier
[21]. Sutherland
[22]. Burdea
[23]. Emmelkamp
[24]. Zimand
[25]. Tannenbaum
[26]. Ferrer
[27]. Botella
[28]. Wald
[29]. Taylor
[30]. Garcia
[31]. Hoffman
[32]. Cartin
[33]. Furness
[34]. Brenda
[35]. Wiederhold
[36]. Mark
[37]. Head Mounted Displays=HMD
[38]. Xavier Bornas
[39]. virtools 4
[40]. Kolmogorov-Smirnov
[41]. Leven
[42]. Tart
[43]. Spira
[44]. Kotay
[45]. Anderson
[46]. Price
[47]. Smith
[48]. Kaplan
[49]. Helen
[50]. Wallach
[51]. Margalit Bar
[52]. Wann
[53]. Rushton
[54]. Smyth
[55]. Jones
[56]. Reid
[57]. Adamovich
[58]. Fluet
[59]. Tunik
[60]. Merians
[61]. Rizzo
[62]. Buckwalter
[63]. Neumann
[64]. Kesselmann
[65]. Thiebaux
[66]. Bem
[67]. Bandura
[68]. Hoorn
[69]. Konijn
[70]. Van der veer
)